12.1 C
Greece

Συνέντευξη με τον Robert Whitaker

Συνάντησα τον Robert Whitaker για πρώτη φορά το 2018 στην Αθήνα. Είχε αποδεχθεί πρόσκληση από το Ελληνικό Δίκτυο Ακούγοντας Φωνές να είναι βασικός ομιλητής σε διήμερο συνέδριο που διοργάνωσε το Δίκτυο στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Η φήμη του φυσικά προηγούνταν της παρουσίας του. 

Ως βραβευμένος ερευνητής και επιστημονικός δημοσιογράφος, συγγραφέας του εξαιρετικά επιδραστικού βιβλίου Anatomy of an Epidemic (2010), ιδρυτής και αρχισυντάκτης του Mad in America και αυθεντικός περιηγητής σε διάφορες χώρες, έχει υπάρξει ακούραστος υποστηρικτής μιας ριζικής αλλαγής στον τρόπο άσκησης της ψυχιατρικής. Η πίστη του στην επιστήμη είναι σχεδόν “πουριτανική”, αν μου επιτρέπεται να το θέσω έτσι, αν και αμφιβάλλω αν θα συμφωνούσε στο να φέρω την πίστη ή τις πεποιθήσεις στην επιστήμη. Πράγματι, μέρος της αποστολής του είναι να απαλλάξει την επιστήμη πάνω στην οποία υποτίθεται ότι βασίζεται η ψυχιατρική από μη επιστημονικούς ισχυρισμούς, εξετάζοντας και αποκαλύπτοντας μεθοδικά και σχολαστικά την κακή μεθοδολογία, τη θεσμική διαφθορά και τις ατεκμηρίωτες θεωρίες που τροφοδοτούν συνεχώς το ανυποψίαστο κοινό και μάλιστα πολλούς ανυποψίαστους γιατρούς. 

Όπως και να έχει, ο Robert είναι ένας πολύ προσιτός και πραγματικά φιλικός τύπος, πάντα έτοιμος να ακούσει και να εμπλακεί σε συζήτηση, εξίσου άνετος με ανθρώπους από όλα τα κοινωνικά στρώματα, καθώς και με ακαδημαϊκούς, ερευνητές και γιατρούς.

Ο Robert συμφώνησε σε αυτή τη συνέντευξη, η οποία διεξήχθη γραπτώς.

Ρόμπερτ, σε ευχαριστώ πολύ που δέχτηκες να το κάνεις αυτό. Πες μας λίγα λόγια για το βιβλίο σου Anatomy of an Epidemic.  Πώς προέκυψε και, κυρίως, τι πραγματεύεται;

Αυτό το βιβλίο ήταν στην πραγματικότητα η συνέχεια του πρώτου βιβλίου που έγραψα για το θέμα αυτό, το οποίο είχε τίτλο Mad in America και εκδόθηκε το 2002. 

Το βιβλίο αυτό περιγράφει την ιστορία της αντιμετώπισης των “σοβαρά ψυχικά ασθενών” στις Ηνωμένες Πολιτείες, από την εποχή της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα. Ένα θέμα που προέκυψε από το βιβλίο αυτό είναι ότι η συμβατική αφήγηση στη δυτική ψυχιατρική, η οποία διηγείται πώς η εισαγωγή του πρώτου “αντιψυχωτικού” στην ιατρική του ασύλου τη δεκαετία του 1950 έδωσε το έναυσμα για μια “ψυχοφαρμακολογική επανάσταση” (π.χ. μια μεγάλη πρόοδος στη φροντίδα), διαψεύδεται από την επιστημονική βιβλιογραφία. Εκεί διαπιστώνεται ότι η εισαγωγή του πρώτου αντιψυχωτικού δεν αύξησε τα ποσοστά εξιτηρίου για τους ασθενείς με πρώτο ψυχωτικό  και ότι λίγο μετά την καθιέρωση της χρήσης τους, τα ποσοστά υποτροπής των ασθενών που έλαβαν εξιτήριο επιδεινώθηκαν. Πράγματι, ερευνητές του Χάρβαρντ ανέφεραν τη δεκαετία του 1990 ότι τα ποσοστά ανάρρωσης των ασθενών με σχιζοφρένεια δεν ήταν καλύτερα από ό,τι ήταν στο πρώτο τρίτο του 20ού αιώναth – η ιστορία ενός μεγάλου άλματος προς τα εμπρός στα αποτελέσματα περιγράφεται καλύτερα ως κοινωνική αυταπάτη. 

Ένα δεύτερο θέμα που αναδύεται στο Mad in America είναι ότι η αμερικανική ψυχιατρική δεν είναι αξιόπιστος αφηγητής των επιστημονικών της ευρημάτων. Η ιστορία που διηγούνταν στο κοινό τη δεκαετία του 1990 ήταν ότι οι επιστήμονες είχαν ανακαλύψει ότι η σχιζοφρένεια προκαλείται από μια ανισορροπία ντοπαμίνης στον εγκέφαλο και ότι μια δεύτερη γενιά “άτυπων” αντιψυχωτικών διόρθωνε αυτή τη χημική ανισορροπία στον εγκέφαλο, όπως η ινσουλίνη στον διαβήτη. Τα άτυπα φάρμακα διαφημίστηκαν στο κοινό ως “πρωτοποριακά φάρμακα”. Αλλά η επιστημονική βιβλιογραφία έλεγε για το πώς οι μελέτες απέτυχαν να επιβεβαιώσουν την υπόθεση της ντοπαμίνης και πώς ο FDA (Αμερικανικός Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων) κατά την επανεξέταση των κλινικών δοκιμών των νέων φαρμάκων, διαπίστωσε ότι δεν υπήρχαν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι ήταν πιο αποτελεσματικά από τα αντιψυχωτικά πρώτης γενιάς.

Αφού έγραψα το Mad in America, έγραψα μερικές ιστορίες για άλλα θέματα και στη συνέχεια έστρεψα την προσοχή μου ξανά στην ψυχιατρική και τις επιπτώσεις της στην κοινωνία μας. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι διαγιγνώσκονταν και μας έλεγαν ότι αυτό ήταν ιατρική πρόοδος: περισσότεροι άνθρωποι έπαιρναν υποτιθέμενη επιτυχή θεραπεία για γνωστές εγκεφαλικές ασθένειες. Ωστόσο, καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι λάμβαναν θεραπεία, το βάρος των ψυχικών ασθενειών στην αμερικανική κοινωνία αυξανόταν. Το 1987, 1,25 εκατομμύρια ενήλικες στις Ηνωμένες Πολιτείες λάμβαναν επίδομα αναπηρίας λόγω ψυχικής ασθένειας – μέχρι το 2007, ο αριθμός αυτός είχε ανέλθει σε 4 εκατομμύρια. 

Έτσι, στην Ανατομία μιας επιδημίας, προσπάθησα να απαντήσω σε ένα θεμελιώδες ερώτημα. Πώς επηρεάζουν τα ψυχιατρικά φάρμακα τη μακροπρόθεσμη πορεία των ψυχικών διαταραχών; Τα ψυχιατρικά φάρμακα εγκρίνονται από τον Αμερικανικό Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων με βάση κλινικές δοκιμές που δείχνουν ότι μετριάζουν τα συμπτώματα μιας διαταραχής καλύτερα από το εικονικό φάρμακο σε διάστημα έξι εβδομάδων. Αλλά αυτή η έρευνα δεν μας λέει για το πώς τα φάρμακα επηρεάζουν τους ανθρώπους για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, το οποίο φυσικά είναι ένα ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί.

Τώρα, για να απαντήσει κανείς σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να εξετάσει διάφορους τύπους αποδεικτικών στοιχείων, καθώς δεν υπάρχουν τυχαιοποιημένες κλινικές δοκιμές που να μπορούν να δώσουν απάντηση. Κατ’ αρχήν, πρέπει να να εξεταστούν οι έρευνες που αφορούν τις μακροπρόθεσμες εκβάσεις ψυχιατρικών διαταραχών πριν από την εισαγωγή της πρώτης γενιάς ψυχιατρικών φαρμάκων (στη δεκαετία του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960). Στη συνέχεια, πρέπει κάποιος να δει αν μετά την εισαγωγή των ψυχιατρικών φαρμάκων οι κλινικοί ιατροί και οι μελέτες διαπίστωσαν ότι οι εκβάσεις των ασθενών βελτιώθηκαν. Παρέμεναν οι ασθενείς περισσότερο καιρό καλά; Υποτροπιάζανε λιγότερο συχνά; Λειτουργούσαν τώρα καλύτερα από ό,τι πριν; Και στη συνέχεια πρέπει να αναζητηθούν μελέτες στη σύγχρονη εποχή που να συγκρίνουν τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα για όσους έπαιρναν ψυχιατρική φαρμακευτική αγωγή με όσους δεν έπαιρναν τέτοια φαρμακευτική αγωγή.

Δυστυχώς, αυτό που βρίσκει κανείς στην επιστημονική βιβλιογραφία είναι αδιάσειστα στοιχεία ότι τα φάρμακα επιδεινώνουν τις μακροπρόθεσμες εκβάσεις (συνολικά). Ενώ ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να ανταποκριθούν στα φάρμακα, συνολικά αυξάνουν τον κίνδυνο το άτομο να γίνει χρόνια συμπτωματικό και λειτουργικά εξασθενημένο. 

Τώρα μπορείς να φανταστείς ότι αυτό το βιβλίο θύμωσε πολλούς στον ψυχιατρικό κόσμο και κάποιος μπορεί να βρει στο Διαδίκτυο κάθε λογής καταγγελίες τόσο του χαρακτήρα μου όσο και του βιβλίου. Αυτό όμως που δεν μπορεί να βρει κανείς είναι μία κριτική της Ανατομίας μιας επιδημίας που, κατόπιν εξέτασης, να παρέχει αποδείξεις ότι αυτά τα συμπεράσματα του βιβλίου είναι λανθασμένα.

Αυτή η ιστορία είναι πράγματι απογοητευτική. Μιλάμε εδώ για μια συστηματική και συνεχιζόμενη παραπλάνηση, για να το θέσω επιεικώς. Θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί, πώς είναι αυτό δυνατό; Στα γραπτά σου, αναφέρεσαι συχνά στο ψυχιατρικό κατεστημένο. Θα μπορούσες να μας εξηγήσεις τι εννοείς, πώς λειτουργεί και τι το συντηρεί;

Όταν μιλάω για το ψυχιατρικό κατεστημένο, αναφέρομαι στην ψυχιατρική υπό την ιδιότητά της ως ιατρική συντεχνία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχει η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία, η οποία εκδίδει το American Journal of Psychiatry και η αποστολή της είναι να εξυπηρετεί τα συμφέροντα των μελών της. 

Το 1980, η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία (APA) υιοθέτησε ένα μοντέλο “ασθένειας” για την κατηγοριοποίηση και τη θεραπεία των ψυχιατρικών “διαταραχών”, όταν δημοσίευσε την τρίτη έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου της. Ωστόσο, το έκανε αυτό όχι λόγω ερευνών που στοιχειοθετούσαν την εγκυρότητα τέτοιων ασθενειών, αλλά επειδή αυτό το μοντέλο ασθενειών αύξανε το κύρος των ψυχιάτρων. Μπορούσαν πλέον να παρουσιάζονται ως πραγματικοί γιατροί που συνταγογραφούσαν φάρμακα που αντιμετώπιζαν πραγματικές ασθένειες του εγκεφάλου. 

Στη συνέχεια, η APA ξεκίνησε να πουλάει αυτή την ιστορία στο αμερικανικό κοινό. Και ποιος θεωρείται από το κοινό ως ο πιο αξιόπιστος “αφηγητής” της ψυχιατρικής επιστήμης; Οι ψυχίατροι που είναι καθηγητές στις ακαδημαϊκές ιατρικές σχολές των Ηνωμένων Πολιτειών. Αποτελούν μέρος του “κατεστημένου”.

Τέλος, τη δεκαετία του 1980, οι φαρμακευτικές εταιρείες άρχισαν να πληρώνουν τους ακαδημαϊκούς ψυχιάτρους για να είναι σύμβουλοι, ομιλητές και “βασικοί καθοδηγητές γνώμης”, και έτσι δημιουργήθηκε μια ένωση συντεχνιακών και εμπορικών συμφερόντων. Αυτή είναι η “ανίερη συμμαχία” που μας παρείχε μια αφήγηση που έλεγε ότι οι μείζονες ψυχιατρικές διαταραχές οφείλονται σε χημικές ανισορροπίες στον εγκέφαλο, οι οποίες μπορούσαν να διορθωθούν με φάρμακα που ομαλοποιούσαν τη χημεία του εγκεφάλου. Αυτή ήταν πάντα μια ιστορία μάρκετινγκ, παρά μια επιστημονική ιστορία, αλλά το “κατεστημένο” την παρουσίασε στο κοινό ως ιστορία της επιστήμης.

Τι το συντηρεί; Αφενός τα κέρδη των φαρμακευτικών εταιρειών αλλά και το γεγονός ότι το “ψυχιατρικό κατεστημένο” έχει συμφέρον να λέει μια ιστορία που του επιτρέπει να διατηρεί την εξουσία του σε αυτόν τον τομέα της ζωής μας. Το επάγγελμα θα έχανε αυτή τη δύναμη και το κύρος του αν έλεγε ότι η ιστορία της χημικής ανισορροπίας δεν είχε αποδειχθεί πριν από δεκαετίες- ότι τα ψυχιατρικά φάρμακα δεν διορθώνουν καμία γνωστή παθολογία αλλά μάλλον διαταράσσουν τη φυσιολογική λειτουργία της οδού των νευροδιαβιβαστών- και ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι τα ψυχιατρικά φάρμακα, στο σύνολό τους, επιδεινώνουν τις μακροπρόθεσμες εκβάσεις.

Αυτή είναι μια αφήγηση της επιστήμης που δεν τολμούν να πουν.

Αναρωτιέμαι αν πρόκειται μόνο για μια ανίερη συμμαχία ανάμεσα στην ψυχιατρική που επιθυμεί να διατηρήσει το κύρος της και τη φαρμακευτική βιομηχανία που ενδιαφέρεται πρωτίστως για το κέρδος. Αισθάνομαι ότι ίσως κάτι λείπει από αυτή την εξίσωση. Θα ήταν παράλογο να υποθέσουμε ότι αυτή η συμμαχία εξυπηρετεί πάρα πολύ καλά τους κατασταλτικούς/ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους στην παραγωγή “πειθήνιων σωμάτων”; Δεν είναι η ψυχιατρική καλά εξοπλισμένη, ιστορικά μιλώντας, για να επιτελεί αυτή την λειτουργία καταστολής, μάλιστα υπό το πρόσχημα μιας υποτιθέμενης φροντίδας για τους ευάλωτους;

Αυτή η συμμαχία ταιριάζει σίγουρα με τη νεοφιλελεύθερη πολιτική που προέκυψε στις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο -και σίγουρα σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες- τη δεκαετία του 1980, την ίδια εποχή που το μοντέλο της ψυχιατρικής για την ασθένεια άρχισε να εδραιώνεται. Η νεοφιλελεύθερη πολιτική εντόπισε τα συναισθηματικά προβλήματα και τις μη συμμορφούμενες συμπεριφορές ως προερχόμενα από το άτομο και όχι από τις κοινωνικές πολιτικές και την κοινωνική οικονομία. Το μοντέλο της ασθένειας χρησιμεύει όντως για την υποστήριξη του “κράτους” και το κάνει αυτό παθολογικοποιώντας τη δυστυχία ή την αγανάκτηση που προκύπτει ως απάντηση στη συγκεκριμένη τάξη πραγμάτων.

Αυτό το βλέπουμε ιδιαίτερα με τη διάγνωση των παιδιών με ΔΕΠΥ ή αντιθετική προκλητική διαταραχή.  Πρόκειται για διαγνώσεις που ορίζουν τα παιδιά ως μη φυσιολογικά αν δεν είναι πειθήνια και υπάκουα στο σχολείο και στο σπίτι. 

Μπορεί κάποιος βέβαια να το επεκτείνει και στους ενήλικες. Οι ενήλικες που έχουν σιχαθεί τις βαρετές, χαμηλόμισθες δουλειές θεωρούνται ότι έχουν κατάθλιψη, λες και αυτή η διάθεση απλά προέκυψε μέσα τους και όχι από το περιβάλλον τους. Και τώρα έχουμε μια αύξηση της “υποστηριζόμενης θεραπείας σε εξωτερικά ιατρεία” στις Ηνωμένες Πολιτείες, η οποία είναι ένας οργουελικός όρος για αναγκαστική θεραπεία για ανθρώπους που ζουν στην κοινότητα.

Έτσι, ναι, αυτή η “ανίερη συμμαχία” έχει εξυπηρετήσει καλά τα “νεοφιλελεύθερα” συμφέροντα. 

Έχεις επίσης επικαλεστεί την  πιθανότητα ότι η ψυχιατρική εξυπηρετούσε πάντα μια κατασταλτική λειτουργία. Αυτό φυσικά είναι αλήθεια. Ωστόσο, νομίζω ότι αυτό που διαφέρει σήμερα είναι το πώς το μοντέλο της νόσου επεκτείνει αυτό το “καταναγκαστικό στοιχείο”, έστω και με το γάντι, σε ένα τόσο μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Το DSM (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας) είναι πραγματικά ένα εργαλείο για την επιβολή της συμμόρφωσης σε έναν πληθυσμό.

Μίλησε μας λίγο για την ιστορία του διαδικτυακού ιστότοπου ενημέρωσης Mad in America και τη συμμετοχή σoυ σε αυτήν. Βρίσκουν οι άνθρωποι προσβλητική τη λέξη Mad;  Γιατί αποφασίσατε να τη χρησιμοποιήσετε; Και αν μου επιτρέπεις να στριμώξω μια ακόμη ερώτηση εδώ, γνωρίζω ότι πρόσφατα το διαδικτυακό περιοδικό(webzine) MIA βραβεύτηκε με 92 από τους 100 βαθμούς για τη δημοσιογραφική ακεραιότητα και εγκυρότητα στις ΗΠΑ. Πιστεύω ότι αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό, καθώς επιβεβαιώνει ότι το περιεχόμενο σας ερευνάται διεξοδικά και ότι οι πληροφορίες που παρουσιάζονται ανταποκρίνονται στα υψηλότερα δημοσιογραφικά πρότυπα. Πιστεύεις ότι ίσως οι άνθρωποι, το κοινό και οι ακαδημαϊκοί, θα μπορούσαν τώρα να αρχίσουν να προσέχουν περισσότερο τα ευρήματά σας;

Όταν έκανα συμβόλαιο για να γράψω το πρώτο μου βιβλίο, το Mad in America, επέλεξα αυτόν τον τίτλο για τρεις λόγους. Πρώτον, οι ομάδες επιζώντων της ψυχιατρικής είχαν αγκαλιάσει τη χρήση του όρου “τρελός”.  Ήταν ένας τρόπος για να αποκηρύξουν τους όρους ασθένειας που χρησιμοποιούσε η ψυχιατρική – σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή και ούτω καθεξής. Η λέξη Mad έχει επίσης την έννοια αυτού που τρελάθηκε από έναν “τρελό” κόσμο. Έτσι, υπήρχε μια αίσθηση ιδιοκτησίας και ακόμη και υπερηφάνειας από τους επιζώντες της ψυχιατρικής που υιοθέτησαν αυτή τη λέξη ως δική τους.

Δεύτερον, ο τίτλος “Mad in America” ήταν ένα μήνυμα ότι επρόκειτο για ένα εγχείρημα που θα άκουγε αυτούς που αποκαλούνταν “τρελοί” και θα αντιμετώπιζε τις εμπειρίες και τις απόψεις τους ως έγκυρες. Η συμβατική αφήγηση απορρίπτει όσους διαγιγνώσκονται με σχιζοφρένεια ως άτομα “χωρίς εναισθησία” ως προς την ασθένειά τους, και έτσι οι απόψεις τους σχετικά με την αξία των ψυχιατρικών θεραπειών αγνοούνται από την κοινωνία. Το Mad in America λέει στους αναγνώστες ότι η φωνή των “τρελών” πρέπει να εισακουστεί. 

Τρίτον, επέλεξα αυτόν τον τίτλο για τη διπλή του σημασία, καθώς οι “Τρελοί” ήταν “θυμωμένοι” στην Αμερική για την κακομεταχείρισή τους.

Πού και πού ακούω κάποιον που λέει ότι ο όρος “Mad” είναι προσβλητικός, αλλά τέτοια παράπονα είναι σπάνια. Νομίζω, στην πραγματικότητα, ότι ο τίτλος Mad in America είναι ένας από εκείνους τους τίτλους που μένουν στο μυαλό και έχουν απήχηση με νόημα για πολλούς.

Όσον αφορά την ερώτησή σου σχετικά με τη δημοσιογραφία μας, υπάρχει ένας οργανισμός στις ΗΠΑ που ονομάζεται NewsGuard, ο οποίος αξιολογεί τα μέσα ενημέρωσης ως προς την ακεραιότητά τους και την τήρηση των δημοσιογραφικών προτύπων, και όπως λες, μας έδωσαν βαθμολογία 92,5 στα 100. 

Ωστόσο, πρέπει να σημειώσω ότι στην πραγματικότητα πήραμε άριστη βαθμολογία για το περιεχόμενό μας. Ο πίνακας βαθμολογίας της NewsGuard περιλαμβάνει αυτό το κριτήριο: έχει γνωστοποιήσει το διαδικτυακό μας μέσο ενημέρωσης τις πηγές χρηματοδότησης του;  Η NewsGuard περιλαμβάνει αυτό το κριτήριο επειδή θέλει να γνωρίζουν οι αναγνώστες αν υπάρχει εταιρική χρηματοδότηση ενός ιστότοπου μέσων ενημέρωσης. Τώρα, στην περίπτωσή μας, υποστηριζόμαστε εξ ολοκλήρου από δωρεές αναγνωστών και το γνωστοποιούμε αυτό στον ιστότοπό μας. Ωστόσο, δεν αναφέρουμε τα ονόματα των μεμονωμένων δωρητών μας και έτσι η Newsguard μας έδωσε μηδέν σε αυτό το κριτήριο, το οποίο μας μείωσε 7,5 βαθμούς. Ωστόσο, η NewsGuard μας έδωσε άριστα σε όλα τα σημεία που σχετίζονται με το συντακτικό περιεχόμενο και τα δημοσιογραφικά πρότυπα.

Ακολουθεί ο λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι αυτή η αξιολόγηση είναι σημαντική. Δημοσιεύουμε τακτικά περιεχόμενο -επιστημονικές ανασκοπήσεις, εμπεριστατωμένες εκθέσεις και σελίδες πληροφοριών για τα φάρμακα- που έρχεται σε αντίθεση με τη συμβατική αφήγηση. Υπάρχει μια “αντίθετη αφήγηση” στις σελίδες μας, και αυτό μας αφήνει ανοιχτούς σε επικρίσεις, από εκείνους που επενδύουν στη συμβατική αφήγηση, ότι συμμετέχεουμε σε θεωρίες συνωμοσίας ή σε μια μεροληπτική παρουσίαση πληροφοριών. Αυτό που διαπίστωσε η NewsGuard όταν εξέτασε το περιεχόμενό μας ήταν ότι το δικό μας μέσο ενημέρωσης παρέχει μια “τεκμηριωμένη” αντι-αφήγηση που είναι καλά τεκμηριωμένη και υποστηρίζεται από πηγές.

Από την ίδρυσή του, το δίκτυο έχει αναπτυχθεί και έχει γίνει παγκόσμιο με το Mad in… σε 13 χώρες σε όλο τον κόσμο. Μήπως αυτό σημαίνει ότι η παλίρροια επιτέλους γυρίζει όσον αφορά την πολυδιαφημισμένη αλλαγή παραδείγματος στην ψυχιατρική ή αυτό είναι ευσεβής πόθος;

Νομίζω ότι δείχνει ότι υπάρχει μια αυξανόμενη εξέγερση από τα κάτω ενάντια στο μοντέλο περίθαλψης της ασθένειας που προωθήθηκε σε όλο τον κόσμο μετά τη δημοσίευση της τρίτης έκδοσης του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας. Υπάρχει μια αυξανόμενη συνειδητοποίηση ότι το μοντέλο της νόσου δεν είχε τις ρίζες του στην επιστημονική ανακάλυψη, αλλά αντιθέτως είναι καλύτερα κατανοητό ως μια άσκηση μάρκετινγκ, σχεδιασμένη να επαναπροσδιορίσει την ψυχιατρική ως ιατρικό κλάδο. Επιπλέον, αυξάνεται η συνειδητοποίηση ότι αυτό το μοντέλο περίθαλψης ήταν καταστροφική  για τη δημόσια υγεία, και επομένως υπάρχει ανάγκη για αλλαγή παραδείγματος.

Πολύ σύντομα το δίκτυο μας θα επεκταθεί σε 16 χώρες ή περιοχές, στην Κεντρική Αμερική, τη Νότια Αμερική, την Ευρώπη και την Ασία. Αυτό είναι μια εξέγερση από τα κάτω, για να το πω έτσι, ενάντια στο σημερινό παράδειγμα της «περίθαλψης». Ωστόσο, βλέπουμε επίσης τώρα να έρχονται εκκλήσεις για δραματική αλλαγή από την “κορυφή”. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει πλέον ζητήσει δύο φορές μια “αλλαγή παραδείγματος” στην ψυχιατρική, μακριά από ένα μοντέλο ασθένειας και προς ένα μοντέλο “ανθρωπίνων δικαιωμάτων”. Ο πρώην Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ για την Υγεία, Dainius Pūras, ομοίως απηύθυνε επανειλημμένες εκκλήσεις για “αλλαγή παραδείγματος” κατά τη διάρκεια της θητείας του στη θέση αυτή. 

Επιπλέον, συναντάμε πλέον τώρα αναγνώριση από κορυφαίες προσωπικότητες της ψυχιατρικής ότι το μοντέλο της νόσου δεν έχει αποδειχθεί. Το αφήγημα της χημικής ανισορροπίας, τουλάχιστον στις Ηνωμένες Πολιτείες, θεωρείται πλέον απαξιωμένο- η αναζήτηση γονιδίων αποδείχθηκε άκαρπη- και υπάρχει ευρεία συμφωνία ότι οι διαγνώσεις του DSM δεν έχουν επικυρωθεί ως πραγματικές ασθένειες. Ίσως το πιο σημαντικό από όλα, ακούμε τώρα κατά καιρούς από κορυφαίες προσωπικότητες της ψυχιατρικής ότι υπάρχουν ελάχιστες αποδείξεις ότι τα ψυχιατρικά φάρμακα βελτιώνουν τις μακροπρόθεσμες εκβάσεις και ότι οι μετρήσεις δημόσιας υγείας για την “ψυχική υγεία” στην αμερικανική κοινωνία έχουν επιδεινωθεί τις τελευταίες τρεις δεκαετίες.

Όλα αυτά παρέχουν γόνιμο έδαφος για την αλλαγή παραδείγματος στην κοινωνία. Ωστόσο, οι ψυχιατρικές πρακτικές παραμένουν σχετικά αμετάβλητες. Τα φάρμακα εξακολουθούν να αποτελούν θεραπεία πρώτης γραμμής για τις περισσότερες διαγνώσεις και οι ασθενείς συχνά διατηρούνται σε ψυχιατρικά φάρμακα μακροπρόθεσμα. Και, ως επί το πλείστον, δεν έχει υπάρξει μεγάλη κυβερνητική υποστήριξη για μια “αλλαγή παραδείγματος” στην ψυχιατρική πρακτική.

Έτσι, ο ευσεβής πόθος στον οποίο αναφέρεσαι μπορεί να διατυπωθεί έτσι: Θέλουμε να πιστεύουμε ότι μια μετατόπιση του παραδείγματος θα οδηγήσει σε μετατόπιση της ψυχιατρικης πρακτικής. Δυστυχώς δεν υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις ότι αυτό συμβαίνει σε ευρεία κλίμακα.

Γνωρίζω ότι ως ερευνητικός δημοσιογράφος είσαι σχολαστικός και μεθοδικός στην προσπάθεια να βρείς τις πηγές, να εξετάσεις και να στοιχιοθετήσεις τις πληροφορίες που παρουσιάζεις. Θαυμάζω την πίστη σου στην καλή επιστήμη, αλλά όπως ίσως θυμάσαι από συζητήσεις που είχαμε στο παρελθόν, δεν πιστεύω ότι η επιστήμη από μόνη της μπορεί να επιφέρει αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τα θέματα ψυχικής υγείας. Θα έλεγα ότι απαιτούνται ριζικές κοινωνικές αλλαγές. Διότι ακόμη και αν δεχτούμε για λόγους επιχειρηματολογίας ότι, ας πούμε, η ψυχοφαρμακευτική αγωγή είναι ωφέλιμη για τους ανθρώπους, αυτό δεν δικαιολογεί για ηθικούς λόγους την επιβολή ψυχιατρικής ή και οποιασδήποτε άλλης θεραπείας στους ανθρώπους. Δεν δικαιολογεί την ακούσια νοσηλεία, ή διαφορετικά, την πιο κατάφωρη στέρηση της ελευθερίας που υφίστανται εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο. Αυτό δεν αποτελεί κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ανεξάρτητα από την επιστήμη που εμπλέκεται σε αυτό;

Συμφωνώ μαζί σου και στις δύο περιπτώσεις. 

Πρώτον, ακόμη και αν υπήρχαν αποδείξεις ότι η “αναγκαστική θεραπεία” με αντιψυχωτικά ήταν επωφελής για το άτομο, με την έννοια ότι η θεραπεία, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, βοήθησε το άτομο να λειτουργήσει καλύτερα στην κοινωνία. Θα εξακολουθούσα να πιστεύω ότι η αναγκαστική θεραπεία και η ακούσια νοσηλεία αποτελούν κατάφωρη στέρηση της ελευθερίας. Για να το καταλάβει κανείς αυτό, το μόνο που χρειάζεται να κάνει είναι να φανταστεί ότι έχει ιδέες που ακούγονται τρελές στους άλλους, όπως το να πιστεύει ότι η CIA τον παρακολουθεί, και στη συνέχεια να φανταστεί ότι τον οδηγούν σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα και του κάνουν ένεση με ένα ισχυρό αντιψυχωτικό εξαιτίας τέτοιων σκέψεων. Κανείς δεν θα ήθελε να του συμβεί κάτι τέτοιο, και έτσι η βιβλική παροιμία “Κάνε στους άλλους ό,τι θα ήθελες να σου κάνουν” ισχύει εδώ.

Επιπλέον, η εξαναγκαστική θεραπεία δείχνει ότι η πολιτεία ισχυρίζεται ότι έχει την εξουσία πάνω στη ζωή εκείνων που θεωρεί “τρελούς” και ότι μπορεί να επιβάλει αυτή την εξουσία χωρίς καμία πραγματική διαδικασία. Δεν επιτρέπουμε στην πολιτεία να αφαιρεί την ελευθερία όσων κατηγορούνται για έγκλημα χωρίς τη δέουσα διαδικασία, και γιατί λοιπόν θα έπρεπε να επιτρέπεται στην πολιτεία να αφαιρεί την ελευθερία όσων δεν έχουν διαπράξει κανένα έγκλημα, αλλά απλώς θεωρούνται -για κάποιο λόγο- δύσκολοι ή “απειλή” για τους άλλους ή για τον ίδιο τους τον εαυτό. 

Δεύτερον, μια ανασκόπηση της “επιστήμης” της ψυχιατρικής δεν δείχνει απαραίτητα το δρόμο προς τα εμπρός, καθώς θέτει το ευρύτερο φιλοσοφικό ερώτημα: τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος; Νομίζω ότι είναι αρκετά προφανές ότι διαμορφωθήκαμε από την εξέλιξη ώστε να ανταποκρινόμαστε εξαιρετικά στο περιβάλλον μας. Έτσι, αν θέλουμε να καλλιεργήσουμε την ψυχική ευημερία στον πληθυσμό μας, πρέπει να οργανώσουμε την κοινωνία μας με τρόπο που να παρέχει ένα υποστηρικτικό περιβάλλον για τους πολίτες της.  

Αυτό δεν σημαίνει ότι νομίζω ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον που θα οδηγεί τους ανθρώπους στο να είναι “ευτυχισμένοι” τις περισσότερες φορές ή ότι αυτό θα πρέπει να αποτελεί στόχο. Εμείς οι άνθρωποι υποφέρουμε. Είμαστε ανήσυχοι. Νιώθουμε θλίψη. Τα συναισθήματά μας μπορεί να μας καταβάλλουν. Αλλά αυτό το βάθος των συναισθημάτων είναι επίσης μέρος της εξαιρετικής -θα τολμούσα να το πω- χαράς να γεννιέσαι σε αυτόν τον κόσμο.

Έτσι, η πορεία προς τα εμπρός, αντί να αναζητηθεί στην επιστήμη, πρέπει να ξεκινήσει από μια φιλοσοφική αντίληψη του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Και αν ξεκινήσουμε από εκεί, θα δούμε ότι η αλλαγή παραδείγματος απαιτεί μια βαθύτερη εξέταση των “κοινωνικών καθοριστικών παραγόντων της υγείας”. 

Αντί να προσπαθούμε πάντα να διορθώνουμε τον “εγκέφαλο” του ατόμου, πρέπει να εξετάσουμε σοβαρά τη δημιουργία περιβαλλόντων που θα βοηθήσουν τους ανθρώπους να θεραπευτούν και να δημιουργήσουμε κοινωνικές δομές που θα βοηθήσουν στην υποστήριξη της ψυχικής ευημερίας. Ταυτόχρονα, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι άνθρωποι υποφέρουν και παλεύουν με τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους, και επομένως χρειαζόμαστε μια αλλαγή παραδείγματος που να αποπαθολογικοποιεί τις ανθρώπινες δυσκολίες μας.

Είμαστε ενσώματα βιολογικά πλάσματα με καρδιά, σπλήνα, συκώτι, εγκέφαλο και ούτω καθεξής, που ζουμε σε περιβάλλοντα που μας επηρεάζουν τόσο σωματικά όσο και ψυχικά.  Ακόμα, όπως κάθε βιολογική οντότητα, επηρεαζόμαστε αναπόφευκτα από το περιβάλλον μας ή αν αυτό ακούγεται ότι είμαστε απλώς παθητικοί δέκτες περιβαλλοντικών συνθηκών και ερεθισμάτων, βρισκόμαστε σε συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον μας. Ακόμη και ένας πρωτοετής φοιτητής γενετικής ή βιολογίας θα το γνώριζε αυτό, αν και στον τομέα της έρευνας για τη γενετική της ψυχικής υγείας, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες αγνοούνται ή υποβαθμίζονται σε μεγάλο βαθμό στην αναζήτηση του ασύλληπτου γονιδίου ή του συνδυασμού γονιδίων που υποτίθεται ότι προκαλούν τη σχιζοφρένεια και άλλες λεγόμενες ψυχικές διαταραχές. Παρόλα αυτά, έχοντας πει αυτό, θα συμφωνούσες ότι οι τραυματικές εμπειρίες μπορούν να επηρεάσουν τη βιοχημεία μας;  Το τραυματογενές μοντέλο για την ψύχωση, για παράδειγμα, έχει διερευνήσει πώς το τραύμα μπορεί να επηρεάσει διάφορες νευρολογικές οδούς που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε τρόπους ύπαρξης, συμπεριφοράς, αντίδρασης στο στρες πραγματικό ή φανταστικό, τους οποίους χαρακτηρίζουμε ως ψύχωση. Είσαι αντίθετος με αυτή την έννοια/αυτή τη γραμμή έρευνας και αν ναι, γιατί; 

Όπως μπορείς να δείς από την απάντησή μου στην παραπάνω ερώτηση, πιστεύω ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε εξαιρετικά σχεδιασμένοι ώστε να ανταποκρινόμαστε στο περιβάλλον μας, και είναι γνωστό ότι ακόμη και η “γενετική μας σύνθεση”, όσον αφορά την “έκφραση” των γονιδίων μας, μεταβάλλεται ως απάντηση στο περιβάλλον.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι τραυματικές εμπειρίες μπορούν να έχουν τόσο βαθιά και διαρκή επίδραση στη ζωή μας. Μπορούν να μας επηρεάσουν σε ένα πολύ βασικό επίπεδο: πώς λειτουργούν τα γονίδιά μας, πράγμα που φυσικά σημαίνει ότι μεταβάλλεται η βιοχημεία μας. 

Νομίζω ότι αυτή η έρευνα συμβάλλει στην κατανόηση του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Με μια πραγματική έννοια, αλλάζουμε πάντα ως απάντηση στο περιβάλλον μας και οι πιο βαθιές εμπειρίες μπορούν να έχουν πιο μακροχρόνιες επιπτώσεις. Οι τραυματικές εμπειρίες, ιδίως κατά τις πρώτες δεκαετίες της ζωής, μπορεί να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο “ανταποκρινόμαστε” στο στρες και τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο. 

Υπάρχει μια γνωστή μελέτη στις ΗΠΑ που ονομάζεται μελέτη για τις αρνητικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας (Adverse Childhood Experiences study). Η έρευνα αυτή έδειξε ότι οι πρώιμες τραυματικές εμπειρίες αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο για δυσκολίες αργότερα στη ζωή. 

Ωστόσο, όπως ακριβώς το τραύμα μπορεί να προκαλέσει μακροχρόνιες βλάβες, έτσι και το αντίστροφο μπορεί επίσης να θεωρηθεί αληθινό: αν τα παιδιά μπορούν να έχουν ένα ασφαλές μέρος στο σπίτι  και να ενθαρρύνονται να είναι περίεργα για τη ζωή και να αποκτούν εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους, τότε αυτό είναι μια συνταγή για την ανατροφή ενηλίκων που θα μπορέσουν να αντέξουν καλύτερα «τα βέλη της ατυχίας» που είναι βέβαιο ότι θα έρθουν στο δρόμο τους κάποια στιγμή στη ζωή τους.

Σωστά. Λειτουργεί και προς τις δύο κατευθύνσεις και ίσως αυτή είναι μια φόρμουλα ελπίδας. Μια φόρμουλα ίσως για τη διαπαιδαγώγηση των ενηλίκων που θα μπορούσε να τους εξοπλίσει ώστε να αντέξουν καλύτερα “τις σφεντόνες και τα βέλη της ατυχίας”. Φαντάζομαι ότι δανείζεσαι από τον Αμλετ (Shakespeare) εδώ, ο οποίος το έθεσε έτσι

“Whether ’tis nobler in the mind to suffer
The slings and arrows of outrageous fortune,
Or to take arms against a sea of troubles,
And by opposing end them?”  

Ίσως είσαι αθεράπευτα αισιόδοξος. Εγώ είμαι μάλλον αθεράπευτα απαισιόδοξος  παρακολουθώντας με δέος την αυξανόμενη φαρμακευτική αγωγή παιδιών, από 5 ετών και κάτω των 5 ετών, με ισχυρά ψυχοτρόπα φάρμακα, η οποία είναι ξεδιπλώνεται στις ΗΠΑ, την Αυστραλία και εξαπλώνεται σαν πυρκαγιά και σε άλλες χώρες. Θα ήταν χρήσιμο, νομίζω, να σημειωθεί εδώ παρεμπιπτόντως η διαφορική χρήση ψυχιατρικών φαρμάκων ανάλογα με την τάξη ή την κοινωνική θέση, αν προτιμάς. Τα ποσοστά ποικίλλουν αλλά όλα οδηγούν στο ίδιο αμείλικτο συμπέρασμα: τα παιδιά από μειονεκτικά περιβάλλοντα λαμβάνουν πολύ περισσότερα φάρμακα από τα παιδιά από εύπορα περιβάλλοντα. Τα στατιστικά στοιχεία είναι συγκλονιστικά. Όπως και να έχει… Δεν υπάρχει ερώτηση εδώ, απλώς μια σκέψη, αν και φυσικά αν θέλεις να τη σχολιάσεις, σε παρακαλώ κάνε το.

Δεν θεωρώ τον εαυτό μου ως αθεράπευτα αισιόδοξο. Προσπαθώ να βρίσκω λόγους που θα μου επιτρέψουν να είμαι αισιόδοξος ότι η αλλαγή είναι δυνατή, αλλά γνωρίζω επίσης ότι η ψυχιατρική λειτουργεί μέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο και είμαι απαισιόδοξος για το αν οι ΗΠΑ θα αλλάξουν με ένα τρόπο που θα προωθήσει την καλύτερη φροντίδα των παιδιών τους. 

Νομίζω ότι η φαρμακευτική αγωγή των παιδιών μας, η οποία άρχισε να εφαρμόζεται στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1980, είναι εγκληματική από τη φύση της. Οι ηγέτες της αμερικανικής ψυχιατρικής πούλησαν στον πληθυσμό την αντίληψη ότι οι παιδιατρικές διαγνώσεις τους αφορούσαν διακριτές εγκεφαλικές παθήσεις, ενώ δεν υπήρχε καμία μα καμία έρευνα που να δείχνει ότι κάτι τέτοιο ισχύει, και προώθησαν τη συνταγογράφηση φαρμάκων στα παιδιά, παρόλο που τα αποτελέσματα των μελετών ήταν αναποτελεσματικές θεραπείες που είχαν βλαβερές παρενέργειες. Ωστόσο, οι ηγέτες της αμερικανικής ψυχιατρικής έλεγαν μια διαφορετική ιστορία για τα αποτελέσματα αυτών των φαρμάκων, για το πώς ήταν κατά κάποιο τρόπο αποτελεσματικές και απαραίτητες θεραπείες. 

Αυτό που βλέπουμε με αυτή την παθολογικοποίηση των παιδιών είναι «η κλοπή του θεόσταλτου δικαιώματός τους» να παλεύουν με το μυαλό και τις συμπεριφορές τους καθώς μεγαλώνουν και διαμορφώνουν ένα μέλλον για τον εαυτό τους. Το να τους δίνουμε διαγνώσεις και να τα πλακώνουμε στα ψυχοφάμακα, τους στερούν την ευκαιρία να είναι οι συγγραφείς της δικής τους ζωής, και αυτό είναι μια ανείπωτη καταστροφή ύψιστης σημασίας.

Ωστόσο, πρέπει να πω ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι απαραίτητο ότι τα φτωχότερα παιδιά είναι πιο πιθανό να λαμβάνουν αυτά τα φάρμακα. Τα φτωχότερα παιδιά σε ανάδοχες οικογένειες είναι σίγουρα πολύ πιο πιθανό να τους συνταγογραφηθούν ισχυρά αντιψυχωτικά, και αυτό ισχύει διπλά για τα μαύρα παιδιά και τους μαύρους ενήλικες άντρες. Ωστόσο, στις Ηνωμένες Πολιτείες, έχουμε πολλούς από την ανώτερη μεσαία τάξη και την ανώτερη τάξη, που χορηγούν φάρμακα στα παιδιά τους, και το κάνουν με τη σκέψη ότι θα τα βοηθήσουν στο σχολείο. Ταυτόχρονα, γνωρίζω κοινότητες μαύρων και ισπανόφωνων μεταναστών που βλέπουν τη φαρμακευτική αγωγή των παιδιών ως άκρως κατασταλτική και επιβλαβή και έτσι αντιστέκονται σε αυτή την παθολογικοποίηση των παιδιών.

Μπορεί να είναι πολύ διαφορετικά στην Ελλάδα και σε άλλες ευρωπαϊκές κοινωνίες, αλλά αυτό είναι το τοπίο στις ΗΠΑ.

Σε ευχαριστώ πολύ για το χρόνο σου, Robert.

Ευχαρίστησή μου. Ευχαριστώ για την ευκαιρία να μιλήσω μαζί σου.

πρόσφατα