No one will answer me
I told you what my name is
and that I was born in Grenada.
I keep asking to be free
but no-one will answer me.
Yes, I have eight children,
I’ve said they are my life.
Don’t ask me the same damn questions
over and over again
I WOULD not in a cage be shut,
Though it of gold should be;
I love best in the woods to sing,
And fly from tree to tree.
Merle Collins, Ocean Stirrings; 2023.
Εισαγωγή
Πρόσωπα που άλλαξαν τον ρου της ιστορίας συχνά θολώνουν την κρίση μας. Η ζωή και η συμβολή τους καθώς αποτελούν προϊόντα της συνάντησης της σύμπτωσης με την ιστορική αναγκαιότητα δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι προκύπτουν από το κενό. Ωστόσο, μια πιο ψύχραιμη ματιά αναδεικνύει ότι αυτά τα πρόσωπα είχαν τη δική τους ιστορία, το δικό τους περιβάλλον και τις δικές τους περιστάσεις που αναπόφευκτα συνδέονται με την επίδραση που είχαν στην ιστορία. Μια τέτοια περίπτωση ήταν και ο Malcolm X (1925-1965), που από κοινού με τον Martin Luther King Jr (1929-1968), και παρά τις θεμελιώδεις διαφορές τους, αποτέλεσαν τις πιο σημαντικές μορφές στο κίνημα ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις στις ΗΠΑ. Οι αφηγήσεις σχετικά με τον Malcolm συνήθως εστιάζουν αφενός στο πρώτο μέρος της ζωής του ως μικρο-εγκληματία πριν τη φυλάκισή του, και αφετέρου στον ριζικό μετασχηματισμό του κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του υπό την καθοδήγηση του Elijah Muhammad, ηγέτη της θρησκευτικής οργάνωσης Nation of Islam. Εντούτοις, η ιστορική μελέτη παρουσιάζει, ως συνήθως, πολύ πιο ενδιαφέρουσες διαστάσεις από αυτήν τη μονομερή ανάγνωση. Ο Malcolm ήταν γιος δύο ενεργών ακτιβιστών στο κίνημα για την απελευθέρωση της μαύρης φυλής. Όπως ανέφερε ο αδελφός του Malcolm, Wilfred, 30 χρόνια μετά τη δολοφονία του αδελφού του: «Ο Malcolm άφησε το αποτύπωμά του στην ιστορία. Και όταν παρακολουθώ τον Malcolm εν δράσει, βλέπω πολλά από τον πατέρα μου να αναδύονται, και βλέπω πολλά από τη μητέρα μου να αναδύονται σε διάφορες στιγμές» (Little, 1995, p. 9).
Σε αυτό το άρθρο θα ήθελα να εστιάσω στην ιστορία της μητέρας του, η οποία είχε μια συναρπαστική ζωή που διαμορφώθηκε από το αγωνιστικό της πνεύμα αλλά και την συνθλιπτική επίδραση μιας σειράς ρατσιστικών και καταπιεστικών θεσμών (ακροδεξιά τρομοκρατία, σεξισμός, ενδοοικογενειακή βία, ψυχιατρικός ολοκληρωτισμός, κ.ά.). [1]
Τα πρώτα χρόνια
Η Louise Little γεννήθηκε στη Γρενάδα, ένα νησί της Καραϊβικής που τότε ήταν βρετανική αποικία. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τη χρονολογία της γέννησης της. Ιστορικοί έχουν υποστηρίξει χρονολογίες όπως το 1894, το 1897 και το 1900 με την πρώτη να αποτελεί την πιο βάσιμη χρονολογία δεδομένου ενός σχετικού πιστοποιητικού γέννησης. Εντούτοις, ο Malcolm τοποθετεί τη γέννηση της μητέρας του στα 1897. Η μητέρα της Louise, Edith Langdon έμεινε έγκυος σε αυτή στην ηλικία των 11 ετών έπειτα από τον βιασμό της από έναν Σκωτσέζο με το όνομα Edward Norton. Ο Norton έφυγε από τη Γρενάδα πολύ γρήγορα μετά από το έγκλημα προκειμένου να αποφύγει την οργή της οικογένειάς της (McDuffie, 2016).
Στην Αυτοβιογραφία του, ο Malcolm (γραμμένη με την υποστήριξη του δημοσιογράφου Alex Haley), που ήταν ο πιο ανοιχτόχρωμος από τα αδέλφια του αναφέρει: «Ήμουν κι εγώ ανάμεσα στα εκατομμύρια των νέγρων που ήταν αρκετά παράφρονες ώστε να νιώθουν ότι το να έχεις ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα ήταν ένα είδος συμβόλου ανωτερότητας—ότι κάποιος ήταν πράγματι τυχερός αν γεννιόταν έτσι. Αλλά, αργότερα, έμαθα να μισώ κάθε σταγόνα από το αίμα εκείνου του λευκού βιαστή που κυλά μέσα μου» (X & Haley, 2007, p. 81). Δεδομένου του νεαρού της ηλικίας της μητέρας της, η Louise μεγάλωσε με τη φροντίδα των παππούδων της, σκλάβων που απελευθερώθηκαν λίγο πριν φτάσουν στη Γρενάδα. Παρά τις δυσκολίες, η Louise κατάφερε να αποκτήσει μια πολύπλευρη μόρφωση που της επέτρεψε να λάβει σημαντικές πρωτοβουλίες στο παναφρικανικό κίνημα όταν ενηλικιώθηκε. Εκτός από τη Τζαμαϊκανή διάλεκτο, μιλούσε Αγγλικά και Γαλλικά. Το 1917 έφυγε από τη Γρενάδα για το Μόντρεαλ του Καναδά οπού διέμεινε για περίπου δύο χρόνια.
Στο Μόντρεαλ, μέσω του θείου της ήρθε σε επαφή με το κίνημα του Marcus Garvey (1887-1940). Εκεί έγινε μέλος της Universal Negro Improvement Association (UNIA), της οργάνωσης που είχε ιδρύσει ο Garvey. Δούλεψε ως μοδίστρα και ως καθαρίστρια σε σπίτια λευκών. Η μοίρα έλαχε να συναντήσει τον Earl Little από τη Georgia των ΗΠΑ, με τον οποίο παντρεύτηκαν πριν μετακομίσουν πρώτα στη Φιλαδέλφεια και αργότερα, το 1921, στην Omaha, Nebraska (Blain, 2017). Ο Little είχε ήδη παιδιά από έναν προηγούμενο γάμο του και ουσιαστικά είχε εγκαταλείψει την οικογένεια του, όταν γνώρισε τη Louise. Αργότερα, ένα από αυτά τα παιδιά, η Ella, έμελλε να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του Malcolm.
Ακτιβισμός
Το νέο ζευγάρι των ακτιβιστών δεν έχασαν χρόνο. Ίδρυσαν αμέσως το παράρτημα της UNIA στην Omaha. Είναι ήδη γονείς του Wilfred, του μεγαλύτερου αδελφού του Malcolm (ο οποίος χρόνια αργότερα μύησε τον Malcolm στη οργάνωση Nation of Islam όταν ο τελευταίος ήταν στη φυλακή για διαρρήξεις, μαστροπεία και διακίνηση ναρκωτικών). Προκειμένου να κατανοήσουμε τη δράση της Louise αλλά και το διανοητικό υπόβαθρο της πολιτικής εξέλιξης του ίδιου του Malcolm είναι σημαντικό να αναφερθούμε στις κεντρικές ιδέες του κινήματος του Garvey. Γεννημένος στη Jamaica, ο Garvey υποστήριζε ότι οι μαύροι δεν μπορούσαν να βασίζονται στην καλή θέληση των λευκών, καθώς η δομή της εξουσίας των τελευταίων ήταν οργανωμένη γύρω από την υποταγή των πρώτων. Έθεσε ως προτεραιότητα την αυτάρκεια σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο, την οικοδόμηση ανεξάρτητων θεσμών, τη φυλετική υπερηφάνεια και την καλλιέργεια ενός παγκόσμιου παναφρικανικού πνεύματος ενότητας. Μέσω της UNIA, ο Garvey προσέφερε ένα όραμα αυτοδιάθεσης και συλλογικής ανύψωσης που αντιπαρατέθηκε ευθέως στις στρατηγικές συνεργασίας με λευκές ελίτ (Ewing, 2011). Για τον Garvey, οι λευκοί ήταν αθεράπευτα ρατσιστές για να τους εμπιστευθεί κανείς και πολύ ισχυρότεροι σε αριθμό και εξοπλισμό για να προσπαθήσει η φυλή του να τους αντιμετωπίσει σε ολομέτωπο αγώνα (Payne & Payne, 2021). Αυτές οι ιδέες τον έφεραν σε ανοικτή σύγκρουση με τον έτερο σημαντικό ακτιβιστή της εποχής του, τον W. E. B. Du Bois ο οποίος πρότεινε μια διαφορετική στρατηγική, προεικονίζοντας έτσι τη μελλοντική αντιπαράθεση του Malcolm με τον King.
Στην Omaha, η Louise Little είχε ενεργό ρόλο στην τοπική δράση της UNIA, στηρίζοντας τον σύζυγό της και αναλαμβάνοντας τη θέση της ανταποκρίτριας του παραρτήματος. Ως μέρος αυτής της δραστηριότητας, έστελνε αναφορές για τις συνεδριάσεις στην εφημερίδα The Negro World, το διεθνές όργανο του κινήματος. Το 1926, η εφημερίδα δημοσίευσε τέσσερα κείμενά της σχετικά με τις τοπικές δραστηριότητες της UNIA, εντάσσοντάς τα στη στήλη «News of Divisions» (Vincent, 1989).
Ωστόσο, ήδη από το 1925 (χρονιά γέννησης του Malcolm) η έντονη δραστηριότητα του ζεύγους άρχισε να γίνεται αντικείμενο προσοχής της Κου Κλουξ Κλαν. Μια ομάδα μελών της οργάνωσης απειλεί το αφεντικό του Earl στο εργοστάσιο συσκευασίας κρέατος όπου δούλευε. Απαιτούν να απολυθεί ο «αλαζονικός αράπης» (uppity nigger) — αλλιώς θα υπάρξουν συνέπειες. Τελικά απολύθηκε (Payne & Payne, 2021). Όταν η Louise ήταν έγκυος στον Malcolm δέχτηκε επίθεση από έφιππα μέλη της οργάνωσης ενώ ήταν μόνη της με τρία παιδιά. Η αφήγηση του Malcolm στην Αυτοβιογραφία του είναι συγκλονιστική:
«Όταν η μητέρα μου ήταν έγκυος σε μένα—μου είπε αργότερα—ένα βράδυ μια ομάδα κουκουλοφόρων καβαλάρηδων της Κου Κλουξ Κλαν ήρθε καλπάζοντας στο σπίτι μας στην Omaha της Nebraska. Αφού περικύκλωσαν το σπίτι, κραδαίνοντας τα τουφέκια και τα όπλα τους, φώναξαν στον πατέρα μου να βγει έξω. Η μητέρα μου πήγε στην μπροστινή πόρτα και την άνοιξε. Στεκόμενη εκεί, έτσι ώστε να μπορούν να δουν την εγκυμοσύνη της, τους είπε ότι ήταν μόνη με τα τρία μικρά της παιδιά και ότι ο πατέρας μου έλειπε, καθώς κήρυττε στο Milwaukee. Οι Κλανσμεν της φώναξαν με απειλές και προειδοποιήσεις ότι καλύτερα να φύγουμε από την πόλη, γιατί οι “καλοί χριστιανοί λευκοί” δεν επρόκειτο να ανεχθούν τον πατέρα μου να “σπέρνει μπελάδες” ανάμεσα στους “καλούς” νέγρους της Omaha με τα κηρύγματα του Marcus Garvey περί “επιστροφής στην Αφρική”»(X & Haley, 2007, p. 79).
Αφότου έσπασαν τα παράθυρα του σπιτιού, έφυγαν (Vincent, 1989). Δεδομένου ότι η Louise σίγουρα θα γνώριζε για τα περιστατικά βιασμών και λιντσαρίσματος των μαύρων γυναικών, ειδικά όταν βρίσκονταν απομονωμένες, η συμπεριφορά της δείχνει τεράστιο θάρρος. Λίγο αργότερα, το ζευγάρι θα μετακόμιζε στο Lansing του Michigan. Ωστόσο, η στοχοποίηση από τους ρατσιστές θα γινόταν όλο και πιο έντονη. Το 1929, μέλη της Μαύρης Λεγεώνας (ένα περισσότερο βίαιο και δολοφονικό παρακλάδι της Κου Κλουξ Κλαν) θα κάψουν ολοσχερώς το σπίτι της οικογένειας. Ο Earl Little είναι αναμφίβολα αφοσιωμένος στο κίνημα αλλά οι καυγάδες με τη Louise είναι συχνοί και ορισμένες φορές καταλήγουν σε σωματική βία. Η Louise είναι πολύ πιο μορφωμένη από τον σύζυγό της και δεν υποχωρεί στις διαφωνίες τους. Συνειδητοποιεί ωστόσο, ότι σύντροφοι στον αγώνα ενάντια στη ρατσιστική τρομοκρατία μπορούν να γίνουν και οι ίδιοι κακοποιητές.
«Εφιάλτης»
Ο πατέρας του Malcolm πεθαίνει το 1931 χτυπημένος από ένα όχημα. Ο οδηγός τον άφησε να αιμορραγεί αφότου το όχημα πέρασε από πάνω του σχεδόν διαμελίζοντας το κορμί του. Ο Malcolm πάντα πίστευε ότι υπεύθυνα για τον θάνατο του πατέρα του ήταν μέλη της Μαύρης Λεγεώνας. Ο Wilfred αρνείται να επιβεβαιώσει αυτή την αφήγηση (Payne & Payne, 2021).
Η Louise πρέπει πλέον να μεγαλώσει ολομόναχη εφτά ανήλικα παιδιά. Υπενθυμίζουμε ότι τα χρόνια εκείνα ήταν λίγο μόνο μετά από την οικονομική κρίση του 1929. Σε μια ένδειξη πρόνοιας, ο Earl Little είχε πληρώσει τεράστια ποσά για την ασφάλιση της οικογένειας του σε περίπτωση θανάτου. Ενώ κάτι τέτοιο θα μπορούσε θεωρητικά να βελτιώσει την οικονομική κατάσταση, η ασφαλιστική εταιρεία υποστήριξε ότι ο θάνατος του προκλήθηκε από αυτοκτονία επομένως η οικογένεια του δεν είχε κανένα δικαίωμα σε αυτά τα χρήματα. Ο ισχυρισμός περί αυτοκτονίας δεν τεκμηριώνεται ούτε από τα τραύματα του Earl ούτε από τα πορίσματα και τις αφηγήσεις των ειδικών και των μαρτύρων. Ακόμα και υπό αυτές τις συνθήκες η Louise φροντίζει τα παιδιά της με επιμέλεια και έμφαση στις αρχές του κινήματος του Garvey όπως η αυτάρκεια και η υπερηφάνεια απέναντι στα ρατσιστικά στερεότυπα των δασκάλων τους (Little, 1995). Μία από τις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής του Malcolm ήταν όταν ο (λευκός) δάσκαλος του τον παρότρυνε να ξεχάσει το όνειρο να γίνει δικηγόρος και να ακολουθήσει κάποιο «πιο πρακτικό» επάγγελμα που ταιριάζει στη φυλή του.
Η Louise έδινε μεγάλη έμφαση στην ανάγνωση. Αποδομούσε συστηματικά τις προκαταλήψεις με τις οποίες έρχονταν σε επαφή τα παιδιά της και τα παρότρυνε να μελετούν προσεκτικά το νόημα των λέξεων και να συμβουλεύονται το λεξικό. Χρόνια αργότερα το πρώτο βιβλίο που θα πιάσει στα χέρια του ο Malcolm όταν είναι στη φυλακή είναι ακριβώς ένα λεξικό το οποίο μελετά για μερόνυχτα (X & Haley, 2007). Ο Wilfred αναφέρει: «Πήρε το λεξικό και “γέμισε το στόμα του” με αυτό. Έμπαινε στα αντώνυμα και τα συνώνυμα, και το λεξικό απέκτησε για εκείνον ένα εντελώς νέο νόημα. Οι λέξεις άρχισαν να σημαίνουν κάτι διαφορετικό γι’ αυτόν, και συνειδητοποίησε ότι αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο επικοινωνείς. Ήθελε να μπορεί να επικοινωνεί. Έτσι μελέτησε το λεξικό, διάβασε όλα τα καλά βιβλία και έκανε ό,τι μπορούσε για να καλλιεργήσει το μυαλό του. Παρακολούθησε μαθήματα γλωσσολογίας και άλλα μαθήματα που θα του έδιναν καλύτερη γνώση της γλώσσας και του τρόπου χρήσης της» (Little, 1995, p. 14).
Εγκλεισμός
Ωστόσο, το βάρος της ανατροφής αυτών των παιδιών και οι φήμες ότι ο σύζυγος της είχε δολοφονηθεί άρχισαν να διαμορφώνουν μια αφόρητα ψυχοπιεστική μέγγενη για τη Louise. Όπως είπε κάποια χρόνια αργότερα ο Philbert Little, ένα από τα αδέλφια του Malcolm: «Η μητέρα μου σταμάτησε να τραγουδά. Αντί να είναι το χαρούμενο πρόσωπο που ήταν όταν ζούσε ο πατέρας μας, άρχισε να σιωπά» (Payne & Payne, 2021, p. 94). Καθώς ο πατέρας της ήταν Σκωτσέζος, δεν ήταν πάντα εύκολο να γίνει η αντιληπτή η φυλή της. Επομένως, η άλλοτε περήφανη για την καταγωγή της Louise συχνά την αποκρύπτει. Αυτό φαίνεται δικαιολογημένο δεδομένου ότι απολύθηκε από δύο διαφορετικές δουλειές όταν οι εργοδότες της διαπίστωσαν το χρώμα των παιδιών της που ήταν πιο σκουρόχρωμα. Προς το παρόν η μονογονεϊκή οικογένεια επιβιώνει με ένα πενιχρό επίδομα και με ό,τι καταφέρνει να πουλήσει από τη δουλειά της ως μοδίστρα. Οι φήμες ότι οι “Littles” αναγκάζονται να τρώνε αγριόχορτα για να επιβιώσουν γίνονται όλο και πιο διαδεδομένες. Τα μεγαλύτερα αδέλφια, ο Wilfred και η Hilda, αρχίζουν να δουλεύουν και να βοηθούν στο νοικοκυριό, ενώ ένας οικογενειακός φίλος από τη Τζαμάικα που ζούσε στο Lansing διαδίδει ότι μέσα στην αυξανόμενη απομόνωση της «η Louise χάνει το μυαλό της» (Payne & Payne, 2021, p. 98).
Η Louise ερωτεύεται τον Edgar Page, έναν εργάτη που ήταν ήδη παντρεμένος, και μένει έγκυος στο όγδοο παιδί. Ο Page την εγκαταλείπει. Από το 1938 (λευκοί) κοινωνικοί λειτουργοί αρχίζουν να επισκέπτονται τακτικά το σπίτι για να ελέγξουν την ευημερία των παιδιών. Η Louise τους μισεί εφόσον την επιπλήττουν για το εξώγαμο παιδί. (Σημείωση: Η ειρωνεία είναι ότι αυτό το όγδοο παιδί, ο Robert Little, έμελλε να γίνει ο ίδιος κοινωνικός λειτουργός με σημαντικό έργο στην προστασία παιδιών). Ενώ τα μεγαλύτερα σε ηλικία αδέρφια εργάζονται σκληρά, τα μικρότερα, του Malcolm συμπεριλαμβανομένου, αρχίζουν να έχουν προβλήματα στο σχολείο και να εμπλέκονται σε παραβατικές συμπεριφορές. Καθώς ο Wilfred βρήκε δουλειά στη Βοστώνη, στέλνει τακτικά χρήματα στη μητέρα του. Ωστόσο, αυτά σπάνια φτάνουν στον προορισμό τους. Οι έφηβοι Malcolm και Philbert σύμφωνα με τον βιογράφο του πρώτου συνήθως προλαβαίνουν…Εν τω μεταξύ, ο τοπικός δικαστής για κληρονομικά ζητήματα βάζει στο μάτι τη γη που ανήκε στην οικογένεια Little και την πιέζει να την πουλήσει στη δικιά του οικογένεια με το πρόσχημα ότι έτσι θα αυξηθεί το επίδομά της.
Τα παιδιά αντιστάθηκαν στις προσπάθειες εκείνων που επιδίωκαν να τους πάρουν τη γη και να βάλουν τη μητέρα τους στο ψυχιατρείο. Ο Wilfred τη συνόδευσε σε έναν ψυχολόγο, ο οποίος διαπίστωσε ότι η Louise δεν έπασχε από κάποια σοβαρή διαταραχή και ότι η ξεκούραση και η σωστή διατροφή θα αρκούσαν για την ανάρρωσή της. Όταν όμως ο γιατρός της πρόνοιας ενημερώθηκε για τη γνωμάτευση αυτή, απαίτησε να μάθει το όνομα του ψυχολόγου· σύντομα εκείνος αναίρεσε τη γνωμάτευσή του. Έτσι, τον Ιανουάριο του 1939 αποφασίζεται ο εγκλεισμός της στο Kalamazoo State Hospital.
Κατά την εισαγωγή της στο νοσοκομείο, η Louise περιεγράφηκε ως ευρισκόμενη σε «μεταγεννητική κατάσταση κατάπτωσης». Τα έγγραφα εισαγωγής για τη Louise ανέφεραν:
«Η ασθενής είναι χήρα, μητέρα πολλών παιδιών. Πιστεύει ότι άνθρωποι περπατούν στον δρόμο, τη δείχνουν με το δάχτυλο και κάνουν σχόλια για εκείνη. Πριν από μερικά χρόνια άρχισε να μιλάει μόνη της και έχασε το ενδιαφέρον για την οικογένειά της. Πρόσφατα γέννησε ένα παιδί και στη συνέχεια παρουσιάστηκαν περισσότερες αλλαγές στην προσωπικότητά της, έλλειψη ενδιαφέροντος και παραμέληση των παιδιών της. Έχει συχνές αντιπαραθέσεις με διάφορους φορείς και είναι εξαιρετικά καχύποπτη απέναντί τους, ισχυριζόμενη ότι είναι άδικοι και ότι κάνουν διακρίσεις εις βάρος της. Μιλάει σποραδικά και πιστεύει ότι έχει βασιλικό αίμα» (Kalamazoo State Hospital, 2025).
H οικογένεια διαλύθηκε και τα παιδιά στάλθηκαν για φιλοξενία σε διαφορετικές οικογένειες. Η γη κατέληξε αργότερα στον ίδιο δικαστή ο οποίος είχε υπογράψει τον εγκλεισμό της (Little, 1995). Η αφήγηση του Wilfred εδώ έχει ξεχωριστή σημασία:
«Κατάφερε να κρατήσει κάπως την κατάσταση για άλλα επτά χρόνια [μετά τον θάνατο του Earl], παρά τα συνεχή προβλήματα. Της έβαζαν κάθε πιθανό εμπόδιο, επειδή ήθελαν να πάρουν τη γη. Με τον καιρό η γη απέκτησε όλο και μεγαλύτερη αξία, κι αυτοί τη διεκδικούσαν. Έπρεπε, λοιπόν, να τη βγάλουν από εκεί και να διασκορπίσουν τα παιδιά της για να την αποκτήσουν, και αυτό ακριβώς έκαναν. Τώρα, αυτό δεν είναι κάτι μοναδικό σε εμάς. Έχει συμβεί σε μαύρους σε ολόκληρη την Αμερική. Σε όλο τον Νότο συνέβαινε αυτό. Έβρισκαν τρόπους να τους αφαιρούν τη γη, με τέτοιον τρόπο ώστε να φαίνεται “νόμιμο”. Αυτό συνεχίστηκε ξανά και ξανά, και έτυχε απλώς να υπήρξαμε κι εμείς κάποια από τα θύματα» (Little, 1995, p. 19).
Οι μαρτυρίες που διαθέτουμε για το πώς η Louise βίωσε τον εγκλεισμό της προέρχονται κυρίως από άλλους, καθώς η ίδια δεν έγραψε κάτι σχετικό με αυτήν την εμπειρία. Παρ’ όλα αυτά, τα στοιχεία δείχνουν ότι αντιλαμβανόταν την παραμονή της στο ψυχιατρικό νοσοκομείο ως μια μορφή καταστολής, επιβεβλημένη από τις αρχές, επειδή ως μαύρη γυναίκα διεκδικούσε μια ανεξάρτητη ζωή (McDuffie, 2016). Σύμφωνα με συγγενείς και φίλους που την επισκέπτονταν, συχνά τους έλεγε πως φοβόταν ότι οι λευκοί θα της πάρουν τη γη – ένας φόβος που όπως είδαμε επιβεβαιώθηκε. «Θα μου πάρουν τη γη» έλεγε στην κόρη της Yvonne (McDuffie, 2016). Η γη είχε τεράστια σημασία για την αίσθηση οικογενειακής συνοχής και προσωπικής αξιοπρέπειας για μια ακτιβίστρια που ανήκε στο κίνημα του Garvey, οπότε η απώλειά της υπήρξε οδυνηρή. Ο εγκλεισμός της μπορεί να ιδωθεί ως ένα ακόμα επεισόδιο στην ένοχη ιστορία της χρήσης της ψυχιατρικής για την καταπίεση των μαύρων στην Αμερική και αλλού (Auguste et al., 2023). Διαβάζοντας κανείς το The Protest Psychosis (2009) του Jonathan Metzl διαπιστώνει ότι και ο ίδιος ο Malcolm παθολογικοποιείται πολύ νωρίς από τις κρατικές υπηρεσίες: «Τον Μάιο του 1953, το FBI κατέληξε ότι ο Malcolm X είχε “αντικοινωνική προσωπικότητα με παρανοειδείς τάσεις (προψυχωτική παρανοειδής σχιζοφρένεια)”» (Metzl, 2009, p. 230).
Η σχετικά αφήγηση του Malcolm υπονοεί ότι η Louise είχε υποστεί σοβαρές βλάβες σε βασικές γνωστικές λειτουργίες. Αναφέρει σχετικά με την τελευταία φορά που την είδε:
«Η τελευταία μου επίσκεψη, όταν ήξερα ότι δεν θα ξαναπήγαινα να τη δω, ήταν το 1952. Ήμουν είκοσι επτά. Ο αδελφός μου, ο Philbert, μου είχε πει ότι στην τελευταία του επίσκεψη τον είχε αναγνωρίσει κάπως. “Κατά διαστήματα”, είπε.
Αλλά εμένα δεν με αναγνώρισε καθόλου.
Με κοίταζε επίμονα. Δεν ήξερε ποιος ήμουν.
Το μυαλό της, όταν προσπάθησα να της μιλήσω, να την προσεγγίσω, βρισκόταν αλλού. Τη ρώτησα: “Μαμά, ξέρεις τι μέρα είναι;”
Εκείνη είπε, κοιτάζοντας: “Όλοι έχουν φύγει”.
Δεν μπορώ να περιγράψω πώς ένιωσα. Η γυναίκα που με είχε φέρει στον κόσμο, που με είχε θηλάσει, με είχε συμβουλέψει, με είχε μαλώσει και με είχε αγαπήσει, δεν με ήξερε. Ήταν σαν να προσπαθούσα να περπατήσω στην πλαγιά ενός λόφου από φτερά. Την κοίταζα. Την άκουγα να “μιλά”. Αλλά δεν υπήρχε τίποτα που μπορούσα να κάνω» (X & Haley, 2007, pp. 101–102).
Παρά τις κακουχίες (σύμφωνα με τον Metzl [2009], στο Michigan εκείνη την περίοδο βρίσκονταν μερικά από τα πιο βάρβαρα άσυλα στην Αμερική), η ίδια μαζί με τους οικείους της συνέχισαν έναν μακρύ αγώνα (με τον Malcolm να είναι πλέον παγκοσμίως γνωστός) που κατέληξε στην αποδέσμευσή της το 1963 από το ψυχιατρικό ίδρυμα του Kalamazoo. Μετά το εξιτήριο έζησε με την Yvonne στο Michigan και πέθανε το 1989 (Ο βιογράφος του Malcolm αναφέρει το 1991 σαν χρονολογία θανάτου αλλά η ίδια η οικογένεια της Louise αναφέρει το 1989, βλ. π.χ., εδώ). Η δολοφονία του Malcolm το 1965 ήταν σύμφωνα με μαρτυρίες ένα ακόμα μεγάλο τραύμα αλλά δεν μίλησε ποτέ για αυτό δημόσια (McDuffie, 2016).
Το νόημα της Louise
Η ζωή της Louise βρήκε πρόσφατα το λογοτεχνικό της αποτύπωμα στο έργο της Merle Collins Ocean Stirrings (2023), το οποίο συνδυάζει ιστορία και μυθιστορηματική γραφή με εξαιρετική δεξιότητα, δίνοντάς μας μια δημιουργική και συγκινητική αναπαράσταση της ζωής, της σκέψης και της πολιτικής δράσης της Louise. Το βιβλίο, γεμάτο με ιδιωματισμούς από τη τοπική διάλεκτο της Γρενάδα, από όπου κατάγεται και η Collins, εκτείνεται σε δύο αιώνες και διασχίζει γεωγραφικά και γλωσσικά τον χώρο από τη Γρενάδα στον Καναδά και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ένα πραγματικό επίτευγμα που αξίζει να διαβαστεί.
Παρά τις προσπάθειες να παραγραφεί η ιστορία υιοθετώντας μιας πατριαρχική ανάγνωση της σημασίας των «μεγάλων ανδρών», η συμβολή των μαύρων γυναικών υπήρξε καθοριστική για την ηγεσία, την οικοδόμηση και τη διατήρηση κινημάτων αντίστασης στις φυλετικές διακρίσεις. Η περίπτωση της Louise αναδεικνύει πόσο κρίσιμη ήταν η παρουσία και η δράση της στη διαμόρφωση της σκέψης και της πολιτικής πορείας του Malcolm X· όχι απλώς ως μητέρας του, αλλά ως προσώπου που συνέβαλε ουσιαστικά στην καλλιέργεια της ριζοσπαστικής, παναφρικανικής του κοσμοθεωρίας (Blain, 2017). Αναμφισβήτητα, το ψυχολογικό νήμα που συνδέει την ιστορία του Malcolm με την ιστορία της Louise είναι η πλήρης άρνηση αμφότερων να υποταχθούν στο αίσθημα του φόβου και στην τρομοκρατία των εξουσιαστών τους. Όπως και η Louise, έτσι και o Malcolm έμελλε να αντισταθεί (δίνοντας ακόμα και τη ζωή του) σε οποιονδήποτε επεδίωκε να κυριαρχήσει πάνω στη φυλή του ή να αποτελέσει εμπόδιο στην απελευθέρωση της.
Η βίαιη εμπειρία της ρατσιστικής τρομοκρατίας, της απαλλοτρίωσης και του εγκλεισμού διαμόρφωσε ένα πρότυπο αντίστασης για τα παιδιά της. Η εμμονή της στη σημασία της γης ως πηγής αξιοπρέπειας και ανεξαρτησίας βρίσκει αντήχηση στην αδιάλλακτη στάση του Malcolm απέναντι σε κάθε μορφή εξουσιαστικής αυθαιρεσίας εκτός και εντός του Nation of Islam. Έτσι, η ατομική ιστορία της Louise συνδέεται άρρηκτα με τη συλλογική ιστορία των μαύρων κοινοτήτων στις ΗΠΑ, οι οποίες αντιμετώπιζαν διαρκώς καταστάσεις στις οποίες έχαναν τη γη τους, τα σπίτια τους και τη φωνή τους. H ιστορία του κινήματος των μαύρων δεν μπορεί να κατανοηθεί έξω από την ενεργό παρουσία και τον καθοριστικό ρόλο των γυναικών όπως η Louise· εκείνων που μέσα από την καθημερινότητα, την εκπαίδευση, και τη συλλογική δράση συνέβαλαν στη συγκρότηση ενός πολιτικού οράματος χειραφέτησης και ανεξαρτησίας πολύ συχνά ενάντια και στον ψυχιατρικό ολοκληρωτισμό.
[1] Το επώνυμο Little η Louise το πήρε από τον πατέρα του Malcolm, Earl Little. Ο Malcolm, ακολουθώντας την παράδοση του Nation of Islam το αντικατέστησε με το «Χ» υποδηλώνοντας ότι το πραγματικό του όνομα είναι άγνωστο και το όνομα Little είναι αυτό που έδωσαν στους προγόνους του κάποια στιγμή οι λευκοί δουλοκτήτες. Μετά το ταξίδι του στη Μέκκα, λίγους μήνες πριν τη δολοφονία του, ο Malcolm πήρε το όνομα el-Hajj Malik el-Shabazz αλλά για λόγους αναγνωσιμότητας τον αποκαλώ απλά Malcolm.
Σημείωση: Είχα πάντα μεγάλο ενδιαφέρον για τη ζωή και τη σκέψη του Malcolm X. Η ιστορία ενός καταδικασμένου μικρο-εγκληματία που μεταμορφώνεται κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του σε μία από τις πιο σημαντικές μορφές της ιστορίας του 20ού αιώνα είναι χωρίς αμφιβολία συναρπαστική. Τον περασμένο Μάιο, ωστόσο, λόγω μιας τυχαίας απόφασης να παρακολουθήσω τη σχετική βιβλιοπαρουσίαση στο Manchester, ήρθα σε επαφή με το βιβλίο του Kevin Ovenden για τον Malcolm και τη στροφή προς περισσότερο αντικαπιταλιστικές θέσεις που έκανε προς το τέλος της σύντομης ζωής του. Διαβάζοντας το βιβλίο του Kevin συνειδητοποίησα ότι για να καταλάβουμε την ιστορία του Malcolm, πρέπει να δούμε προσεκτικά την ιστορία των γονιών του (Ovenden, 2025). Έκτοτε, άρχισα να μελετώ περισσότερο υιοθετώντας αυτήν την προοπτική αντιλαμβανόμενος ότι είχα πέσει και εγώ θύμα αυτής της πλάνης να θεωρώ δηλαδή την ιστορία και την εξέλιξη του Malcolm ως ένα «θαύμα». Ως ελάχιστη εκδήλωση ευγνωμοσύνης για αυτήν την έμπνευση (o Kevin έγραψε προφητικά στη σχετική αφιέρωση ‘Hope this inspires’!), το παρόν άρθρο αφιερώνεται στον Kevin.
Βιβλιογραφία
Auguste, E., Bowdring, M., Kasparek, S. W., McPhee, J., Tabachnick, A. R., Tung, I., Scholars for Elevating Equity and Diversity (SEED), & Galán, C. A. (2023). Psychology’s Contributions to Anti-Blackness in the United States Within Psychological Research, Criminal Justice, and Mental Health. Perspectives on Psychological Science, 18(6), 1282–1305. https://doi.org/10.1177/17456916221141374
Blain, K. N. (2017). On Louise Little, the Mother of Malcolm X: An Interview with Erik S. McDuffie. Black Perspectives. https://www.aaihs.org/on-louise-little-the-mother-of-malcolm-x-an-interview-with-erik-s-mcduffie/#:~:text=In%20this%20interview%2C%20McDuffie%20discusses,mother%2C%20Louise%20Langdon%20Norton%20Little.
Collins, M. (2023). Ocean stirrings: A work of fiction and poetry in tribute to Louise Langdon Norton Little, working mother and activist, mother of Malcolm X and his seven siblings. Peepal tree.
Ewing. (2011). Garvey or Garveyism? Transition, 105, 130. https://doi.org/10.2979/transition.105.130
Kalamazoo State Hospital. (2025). Patient case studies. https://www.youraudiotour.com/tours/kalamazoo-state-hospital-165-years-of-psychiatric-care/stops/18031
Little, W. (1995). Our family from the inside: Growing up with Malcolm X. Contributions in Black Studies, 13/14, 7–47.
McDuffie, E. S. (2016). The Diasporic Journeys of Louise Little: Grassroots Garveyism, the Midwest, and Community Feminism. Women, Gender and Families of Color, 4(2), 146–170.
Metzl, J. (2009). The protest psychosis: How schizophrenia became a Black disease. Beacon Press.
Ovenden, K. (2025). Malcolm X: Socialism and black nationalism. Counterfire.
Payne, L., & Payne, T. (2021). The dead are arising: The life of Malcolm X. Penguin Books.
Vincent, T. (1989). The Garveyite Parents of Malcolm X. The Black Scholar, 20(2).
X, M., & Haley, A. (2007). Autobiography of Malcolm X. Penguin Books.
Ο Νίκος Μυλωνάς είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής ψυχικής υγείας στο Εθνικό Σύστημα Υγείας του Ηνωμένου Βασιλείου (NHS). Είναι διδάκτορας φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Durham, με μεταπτυχιακές σπουδές στην κοινωνική και πολιτική θεωρία στο Πανεπιστήμιο του Birmingham και προπτυχιακές σπουδές στο Τμήμα Ψυχολογίας από το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Η ερευνητική του δραστηριότητα κινείται σε δύο κατευθύνσεις: αφενός μελετά, με εμπειρικές μεθόδους, παρεμβάσεις στον τομέα των εξαρτήσεων και της αστεγίας, και αφετέρου, διερευνά τις φιλοσοφικές και πολιτισμικές διαστάσεις των εξαρτήσεων μέσα από το πρίσμα των ιατρικών ανθρωπιστικών σπουδών (medical humanities), με έμφαση στη λογοτεχνία και το θέατρο. Συμμετέχει στο Mad in Greece από τον Ιούλιο του 2025.
