Κωνσταντίνος Κόντης
Υποψήφιος Διδάκτωρ, Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
[…] δεν ωφελεί δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για τους άλλους σκεφτόμουν,
ούτε η φιλία ούτε η συμπόνια ούτε η ψυχολογία ούτε η κατανόηση της περίστασης
ωφελούν σε τίποτα, οι άνθρωποι φτιάχνουν μόνοι τους τον μηχανισμό της δυστυχίας
τους, ανοίγουν τον διακόπτη και μετά ο μηχανισμός γυρίζει και γυρίζει, ασταμάτητα, με
κάποιες αστοχίες, κάποιες αδυναμίες όταν παρεμβαίνει η αρρώστια, αλλά συνεχίζει να
γυρίζει μέχρι τέλους, μέχρι το τελευταίο δευτερόλεπτο.
Ουελμπέκ, 2019, σ. 203
Στο παραπάνω συμπέρασμα είχε καταλήξει ο Φλοράν-Κλωντ, ο πρωταγωνιστής της Σεροτονίνης του Μισέλ Ουελμπέκ, σε ένα στάδιο της ζωής του που είχε σκόπιμα σκορπίσει ό,τι τον κρατούσε στην αστική ρουτίνα του: την σύντροφό του, την καλοπληρωμένη δουλειά του (σύμβουλος σε αγροτικά ζητήματα), τις γνωριμίες του, το ακριβό διαμέρισμά του, τα συμβολικά υποστυλώματα που του δίνουν ένα κοινωνικό στερέωμα. Τώρα, βρισκόταν σε ένα εγκαταλελειμμένο εστιατόριο, σε πρηνή θέση, με ένα όπλο να στοχεύει τον γιο της πρώην κοπέλας του.
Ο σκοπός του ήταν απλός: να σκοτώσει τον γιο, η πρώην κοπέλα του να πέσει σε βαθιά θλίψη και μετά από ένα εύλογο διάστημα πένθους, ο Φλοράν-Κλωντ να φανεί στην πόρτα της ως φιλικός επισκέπτης και, αφού ακούσει τα τραγικά νέα, να σταθεί ως ένας φάρος παρηγοριάς, ανοίγοντας τον δρόμο για μια επανένωση ενός αδικοχαμένου έρωτα, ίσως του πιο σημαντικού της ζωής του.
Αν ακολουθήσει κανείς την σημερινή ψυχιατρική ορολογία, ο Φλοράν-Κλωντ είναι καταθλιπτικός. Αφού ανακαλύψει πως η σύντροφός του τον απατάει πηγαίνοντας σε όργια, στήνει την εξαφάνισή του (προσποιούμενος μια δουλειά στην Λατινική Αμερική) και με ένα μεγάλο χρηματικό ποσό ως ασφαλές κεφάλαιο χάνεται σε ξενοδοχεία και στην γαλλική επαρχία. Εκεί βρίσκει έναν παλιό του φίλο ο οποίος βρίσκεται σε άθλια οικονομική κατάσταση λόγω χωρισμού με την σύντροφό του και λόγω της εξαθλίωσης της γαλλικής αγροτικής οικονομίας. Προηγουμένως, στις
πρώτες μέρες της εξαφάνισης, ένας ψυχίατρος είχε διαγνώσει την κατάστασή του Φλοράν-Κλωντ και του είχε προτείνει ό,τι καλύτερο έχει να επιδείξει η σύγχρονη ψυχοφαρμακολογία: το αντικαταθλιπτικό Captorix, το οποίο ευνοούσε «…την απελευθέρωση με εξωκυττάρωση της σεροτονίνης που παράγεται στη γαστροεντερική βλεννώδη μεμβράνη» (Ουελμπέκ, 2019, σ. 10). Οι παρενέργειες περιλάμβαναν ναυτίες, εξαφάνιση της λίμπιντο και σεξουαλική ανικανότητα. Όπως δηλώνει ο Φλοράν-Κλωντ, δεν έπασχε ποτέ από ναυτία.
Το Captorix έρχεται να δώσει ένα ψυχοβιολογικό υπόστρωμα στην ίδια την κατάσταση του ήρωα του Ουελμπέκ που επιδιώκει αυτό που όλοι οι αστοί φοβούνται περισσότερο, να παρατήσουν δηλαδή έναν εδραιωμένο κοινωνικό κύκλο και να χαθούν στην ανωνυμία. Μόνος που ο πρωταγωνιστής της Σεροτονίνης, μέσω του Captorix, χάνει και άλλο ένα σημαντικό στοιχείο της ανθρωπινότητας του, αυτό της ενεργού σεξουαλικότητας. Ο θρήνος αυτός οδηγεί τον Φλοράν-Κλωντ σε έναν ανηλεή συναισθηματικό και μοραλιστικό μηρυκασμό πάνω σε όλα τα λάθη της ζωής του: το πώς έχασε την κάθε σημαντική σχέση που είχε λόγω παρορμητικών επιβεβαιώσεων του ανδρισμού του (που, ειρωνικά, τώρα λείπει), τα φοιτητικά του χρόνια και τις χαμένες φιλίες, αισθήματα που τον κάνουν να αναζητήσει τον χαμένο φίλο του σε μια γαλλική επαρχία που όλο και πεθαίνει κάτω από το βάρος μιας καλπάζουσας παγκοσμιοποίησης και παραμέλησης του πρωτογενούς τομέα.
Η Σεροτονίνη όμως δεν είναι ένα ψυχολογικό ή ψυχιατρικό μυθιστόρημα. Δεν είναι στο κέντρο της μια εξιστόρηση μιας προσωπικής κατάθλιψης, αν και το μυθιστόρημα δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς αυτή. Ο Ουελμπέκ -είτε το ξέρει είτε όχι- έχει δίκιο να μην ψυχολογιοποιήσει αυτήν την ιστορία (σπάνια άλλωστε οι Ψ-επιστήμονες γράφουν καλές ιστορίες, με λαμπρές εξαιρέσεις) γιατί στην βάση της η συμβολική θέση του Φλοράν-Κλωντ είναι μια ηθική θέση. Οι επιλογές του, το σκάψιμο του παρελθόντος του είναι ηθικά ζητήματα και για αυτό έχουν ένα βάρος
που πονάει πολύ αλλά ποτέ δεν πονάει αρκετά -για να παραφράσω τον Σαρτρ από το Κεκλεισμένων των Θυρών (1995). Με αυτήν την σκέψη θα ήταν σωστό να δει κανείς το Captorix ως ένα (λακανικό;) απόν κέντρο, που δεν αποτελεί τον πυρήνα της ιστορίας ούτε της αιτιολογίας των πυρηνικών συμπτωμάτων, αλλά είναι ένα σαν ένα
αόρατο αντικείμενο που κανείς σκοντάφτει πάνω του συνέχεια: οι παρενέργειες της απώλειας σεξουαλικής ενέργειας είναι ένα επιπρόσθετο πρόβλημα του Φλοράν-Κλωντ, που όμως γίνεται κεντρικό χωρίς να είναι πυρηνικό: λειτουργεί ως μια πρόσθετη αιτία, μια επιπλοκή, είναι πια ο φακός με τον οποίο βλέπει τον κόσμο, η
φλόγα που θα ανάψει την φωτιά μια ενδοσκόπησης που (όπως οι περισσότερες ενδοσκοπήσεις) δεν καταλήγει πουθενά, παρά μόνο στον αναδιπλασιασμό του επώδυνου κοιτάγματος.
Νομίζω αυτός είναι ο κύριος λόγος που το Captorix δεν λειτουργεί (πέρα από μια βραχύχρονη ανακούφιση που τα περισσότερα ψυχιατρικά φάρμακα επιτυχώς επιφέρουν). Αυτό τεκμαίρεται με βάση την προσωπική ιστορία του Φλοράν-Κλωντ και τις συνθήκες χορήγησης του φαρμάκου. Όσον αφορά την πρώτη, ο ήρωας του Ουελμπέκ έχει περάσει από μια σειρά από ερωτικές απογοητεύσεις για τις οποίες ευθύνεται ο ίδιος ενώ αυτό το αίσθημα κορυφώνεται τώρα ανακαλύπτοντας τις ερωτικές περιπέτειες της (ως έναν βαθμό διακοσμητικής) συντρόφου του. Μετά την σκέψη μιας πιθανής γυναικοκτονίας (που απορρίπτεται λόγω νομικών επιπλοκών) και τελικά την προαναφερθείσα εκούσια εξαφάνισή του, το Captorix έρχεται ως ένα φυσικό επακόλουθο για τα συμπτώματά του, μέσω της πρότασης (και της προειδοποίησης για τις παρενέργειες) ενός ψυχιάτρου. Είναι ο ίδιος ψυχίατρος βέβαια, που μετά από καιρό θα δει με τα μάτια του την αποτυχία του Captorix και θα προτείνει στον Φλοράν-Κλωντ μια σειρά από μέτρα, όπως π.χ. έναν κατάλογο με σεξεργάτριες. Ο Φλοράν-Κλωντ μέσω της χρήσης του Captorix παρακολουθεί την παρακμή της γαλλικής αγροτιάς, την πτώση του φίλου του και παρακολουθεί την πρώην σύντροφό του με την ελπίδα μιας επανένωσης και μιας προσωπικής ανάνηψης. Στην μεγαλύτερη έκταση του μυθιστορήματος, στέκεται απέναντι στο φάρμακο λικνιζόμενος ανάμεσα σε μια κατάσταση εθισμού, ελπίδας για ίαση και τελικά απελπισίας για την αναποτελεσματικότητά της δρώσας ουσίας.
Αυτή η ελπίδα και η αναποτελεσματικότητα του Captorix είναι που πρέπει να αναλυθούν. Τα αντικαταθλιπτικά προφανώς δεν στοχεύουν στο συγκεκριμένο «θέλω να σκοτώσω το παιδί της πρώην μου για να την πάρω πίσω» αλλά σε αφαιρέσεις τύπου «καταθλιπτική διάθεση» ή «αγχώδης συμπτωματολογία» και το πρόβλημα είναι ότι, με έναν τρόπο, στην Σεροτονίνη, όντως λειτουργούν και δεν λειτουργούν ταυτόχρονα. Ο πρωταγωνιστής του Ουελμπέκ, που αρχικά στάθηκε κυρίως στην βιολογική αιτία της πάθησής του, εθίζεται στη δράση τους και μπαίνει σε ένα μούδιασμα, έναν λήθαργο που κορυφώνεται στο να βλέπει πρωινάδικα στην τηλεόραση του ξενοδοχείου, παχαίνοντας, χωρίς να μπορεί ή να θέλει να κάνει τίποτα. Το Captorix έδρασε και τον μετέτρεψε -ίσως- στο απολύτως θετικό υποκείμενο (αρνητικότητα, συγκρουσιακότητα τέλος) της καταναλωτικής κουλτούρας. Στην πραγματικότητα, αυτή είναι και μια φαντασίωση της ψυχιατρικοποίησης και της ψυχολογιοποίησης: ένας ορίζοντας που περιμένει το άτομο και θα το απαλλάξει, ψυχοβιολογικά ή/και ψυχοθεραπευτικά, από την όποια αρνητικότητα που φέρει μια ζωή βιωμένη σε ένα ηθικο-κοινωνικό σχετίζεσθαι. Η απρόσκοπτη ευδαιμονία (υπόσχεση της ψυχοθεραπείας) και το συναισθηματικό μούδιασμα (υπόσχεση της ψυχιατρικής) βρίσκουν την έκφρασή τους στο
καταναλωτικό αυτάρκες και αυτάρεσκο υποκείμενο και στο περιβάλλον ενός δωματίου ξενοδοχείου.
Από την άλλη όμως, όπως ειπώθηκε, το Captorix δεν λειτουργεί ολοκληρωτικά και εκπίπτει των ωραίων υποσχέσεών του, από τις οποίες αρχικά καταπιάνεται ο Φλοράν-Κλωντ επιθυμώντας μια βιολογική λύση/ανακούφιση. Ήδη από τον Lashley στα μέσα του 20 ου αιώνα (Hergenhahn & Henley, 2014), οι ψυχοβιολόγοι ήθελαν να βρουν το Engram, τον ακριβή τόπο στον εγκέφαλο που περιέχει το μνημονικό ίχνος, τις αναμνήσεις. Έτσι και το Captorix, βοηθούμενο από το μύθο της ψυχικής διαταραχής ως ενός είδους σωματικής ασθένειας, δίνει την υπόσχεση μιας τέτοιας εύρεσης -και επίλυσης- της ακριβούς αιτίας της θλίψης. Μακάρι βέβαια τα πράγματα να ήταν τόσο απλά. Μακάρι να μπορούσαμε να εντοπίσουμε την ακριβή περιοχή στον εγκέφαλο που εδράζονται οι κατεστραμμένες σχέσεις μας, η απογοήτευση με την ζωή μας, η ανάγκη επιδιόρθωσης του παρελθόντος, η αίσθηση ενός αποδιοργανωμένου παρόντος και ούτω καθεξής. Δυστυχώς για εμάς και τους νατουραλιστικά προσανατολισμένους Ψ-ειδικούς μας, ένα τέτοιο engram δεν έχει βρεθεί και έχω πραγματικά αμφιβολίες αν θα εντοπιστεί ποτέ (αν δεν πρόκειται εξαρχής για κατηγορικό σφάλμα, το σφάλμα δηλαδή που μπερδεύει την κατηγορία «βιολογία» με την κατηγορία «ηθικο-κοινωνικό αίσθημα»). Ο Φλοράν-Κλωντ (και όλοι μας, ελπίζω) είναι πρώτιστα ένας ηθικός άνθρωπος. Μπορεί να είναι σεξιστής, άδικος με τις γυναίκες της ζωής του και να απολαμβάνει το αστικό-αντρικό του προνόμιο, αλλά όλες οι επιλογές του εντάσσονται στον χώρο του σωστού και του λάθους, απειλούνται να σπάσουν από την κρεμάμενη πέτρα του ηθικού βάρους, της κακής απόφασης, της συνεπακόλουθης μεταμέλειας και της διυποκειμενικότητας του κοινωνικού σχετίζεσθαι. Ο ηθικός άνθρωπος δεν είναι μόνο ψυχολογικός άνθρωπος, όπως δεν είναι και μόνο βιολογικός άνθρωπος. Ένας ψυχοθεραπευτής θα μπορούσε να κάνει θαύματα με τον «ψυχολογικό χώρο» του Φλοράν-Κλωντ, όπως και ένας ψυχίατρος ή ένας νευρολόγος θα μπορούσε να χορηγήσει ένα φάρμακο δέκα φορές καλύτερο από το Captorix. Οι Ψ-ειδικοί όμως
συνήθως σταματάνε πριν το «ναι μεν, αλλά» αυτής της άποψης και επιβάλλουν παντού το ιδιαίτερο (και απλουστευτικό) Ψ-βλέμμα τους. Η εμμονή του δυτικού ανθρώπου με την ίδια την ψυχολογιοποίηση, ψυχιατρικοποίηση, βιολογικοποίηση, αντικειμενοποίηση και τον τεχνικό έλεγχο της υποκειμενικής του ζωής παραγκωνίζει την ίδια αυτή ζωή ως ένα αναγκαστικά ηθικό θέμα. Το Captorix, όπως ειπώθηκε, αντιμετωπίζει (;) μια γενικευμένη καταθλιπτική διάθεση, αλλά τα περιεχόμενα αυτής της διάθεσης είναι αναπόφευκτα ηθικά, είναι μέρος του συμπτώματος. Ο Φλοράν-Κλωντ ξέρει καλά ότι το να υποφέρει είναι ίδιον της ανθρώπινης κατάστασης, ότι ο
μηχανισμός της δυστυχίας (όπως λέει στο παρατιθέμενο απόσπασμα στην αρχή) τρέχει μόνος του. Αναρωτιέται κανείς κατά πόσο οι φαντασιώσεις του Ψ-λόγου για απαλλαγή από αυτόν τον μηχανισμό έχουν μια βάση στην πραγματικότητα.
Για τον Φλοράν-Κλωντ τελικά δεν έχουν. Μήνες χρήσης του Captorix τον βρίσκουν να έχει στο στόχαστρό του ένα παιδί, με το δάχτυλο να πιέζει σιγά-σιγά τη σκανδάλη. Μια κραυγή βγαίνει, ένας λυγμός ακούγεται και το όπλο πυροβολεί· όχι το παιδί, αλλά το τζάμι, μετά από μια κίνηση αγανάκτησης. Το όπλο μαζεύεται, ο τραγικός ήρωας φεύγει και περνάει τους τελευταίους μήνες της πρωτοπρόσωπης εξιστόρησης του σε ένα ξενοδοχείο, μετά σε ένα δωμάτιο όπου το έχει γεμίσει με φωτογραφίες από τη ζωή του. Κοιτώντας κάτω υπολογίζει με σαφείς μαθηματικούς όρους με πόση ταχύτητα το σώμα του θα διανύσει την απόσταση από το παράθυρο στο κράσπεδο.
Η Σεροτονίνη κάνει μια κυκλική διηγητική πορεία κλείνοντας με την περιγραφή των γνωρισμάτων του Captorix, όπως είχε ξεκινήσει. Ένα μικρό λευκό δισκίο, με μια εγκοπή στη μέση. Κυκλική δομή, κυκλικό χάπι, κυκλικά συμπτώματα ή μάλλον συμπτώματα σε καθοδική σπείρα. Θα ήταν λάθος, όπως ειπώθηκε, κανείς να δει το μυθιστόρημα του Ουελμπέκ ως ένα μυθιστόρημα για την κατάθλιψη. Είναι πάνω απ’ όλα ένα σχόλιο για την φθίνουσα γαλλική επαρχία, για την εξαθλίωση που επιφέρει ο παγκόσμιος ανταγωνισμός στην αγροτική παραγωγή αλλά και για την ίδια την ανημπόρια των αγροτών να κάνουν τίποτα, πέρα από σποραδικές πορείες, απεργίες ή και αυτοκτονίες. Θα ήταν λάθος επίσης να το δει κανείς ως ένα ψυχολογικό μυθιστόρημα. Η θέση του Φλοράν-Κλωντ είναι μια ηθική θέση με ψυχολογικές προεκτάσεις και επιπτώσεις, όχι το αντίστροφο. Το Captorix (και ο Ψ-λόγος) έχει μουδιάσει την λίμπιντο και τα οξέα συμπτώματα μιας υποτιθέμενης κατάθλιψης, αλλά δεν έχει ακόμα διεισδύσει στον ηθικό πυρήνα του πόνου. Και ο άνθρωπος του Δυτικού πολιτισμού μένει μόνος με την επώδυνή του κατάσταση, απλά με λίγες παρενέργειες παραπάνω.
Βιβλιογραφία
Hergenhahn, B. R. & Henley, T. B (2014). An Introduction to the History of Psychology (7th edition). Wadsworth Cengage Learning.
Σαρτρ, Ζ.Π. (1995). Κεκλεισμένων των Θυρών. Αιγόκερως.
Ουελμπέκ, Μ. (2019). Σεροτονίνη. Εστία.
